Cây đàn Chapi của người Raglai
(ĐCSVN) – Sinh sống lâu đời trên vùng đất Ninh Thuận, người Raglai có nhiều dòng họ Pi Năng, Tu inb, Pa tâu, Ka tơr, Kaya... Mỗi dòng họ mang một sự tích, một truyền thuyết riêng về nguồn gốc, nhưng ai cũng có cây đàn Chapi. Khi thanh âm Chapi rung lên đong đầy tình cảm của người Raglai.
Trong các nghi lễ hay các hoạt động cộng đồng của người Raglai người giàu mới có mã la để đánh, thì Chapi là nhạc cụ dân gian mô phỏng thang âm của bộ mã la và “người nghèo cũng có", lúc vui, lúc buồn đều chơi được đàn.
Nghệ nhân Ka Tơr Đôi, dân tộc Raglai (xã Phước Chiến, huyện Thuận Bắc, tỉnh Ninh Thuận) cho biết: Để có nhạc cụ dân gian này, người nghệ nhân mất khoảng hai khắc giờ chế tác là có một cây đàn Chapi, còn chơi hay, chơi dở là ở tâm tình người đàn, như người Ba Na chơi đàn K’long Put, hay người J’lai chơi đàn Goong vậy. Ðàn chapi chế tác khá đơn giản chỉ dùng ống tre gai già, hoặc bương có đường kính khoảng 8 - 10 cm, được phơi khô trên gác bếp trong thời gian khoảng bốn, năm tháng rồi sử dụng làm đàn. Tre sấy càng khô kiệt, âm thanh càng hay và không bị mối mọt.
Công đoạn đầu tiên làm đàn Chapi là róc vỏ cũng tre. Khi róc phải để đúng chiều ống tre, có 4 khoang được người làm róc vỏ. Mỗi cây đàn Chapi có 8 dây đàn, mỗi dây để cách nhau khoảng 2 cm.
Sự độc đáo của những cây đàn Chapi ở chỗ, những sợi dây đàn là những sợi tre. Đây cũng là phần chế tác khó nhất trong các công đoạn làm ra cây đàn của người Raglai. Để chế tác dây đàn chapi người nghệ nhân phải tỉ mỉ, khéo léo tách vỏ tre có độ dầy vừa phải, rồi mài nhẵn, vừa làm vừa thẩm âm, sao cho sợi dây đàn có thanh âm hay nhất.
 |
| Nghệ nhân Ka Tơr Đôi, dân tộc Raglai chế tác đàn Chapi. |
Cây đàn Chapi có 4 lỗ tương ứng với 4 phím đàn, vị trí lỗ đàn nằm ở giữa thân tre, có hai lỗ ở hai đầu để âm thanh thoát ra ngoài. Những sợi dây đàn được tạo tác trên thân đàn Chapi bằng cách dùng những chốt tre nhỏ đặt ở hai đầu dây để dây đàn cao hơn thân đàn, hai đầu mắt tre khoét thủng để tạo thanh âm và cuối cùng là công đoạn cân chỉnh âm sao cho tiếng đàn có hồn.
Âm thanh từ ống đàn Chapi phát ra nhịp nhàng, lúc trầm lúc bổng, văng vẳng âm điệu núi rừng, gắn liền với những điệu nhạc giàu cảm xúc của người Raglai, họ hầu như ai cũng biết chơi đàn Chapi. Mặt khác nó tiện lợi, dễ mang đi, những lúc lên nương rẫy, ngủ lại một mình họ lại dùng cây đàn Chapi để khuây khoả nỗi buồn.
Theo già làng Bubu Viết, người Raglai, gần như nhà nào cũng sở hữu một cây đàn Chapi để hát ca trong lễ hội ở làng hoặc mang lên núi, lên rẫy giải sầu. Đối với thanh niên, những đêm trăng sáng, trai gái trong làng qua nhà nhau chơi, ngỏ ý cùng nhau cũng thông qua tiếng đàn Chapi dìu dặt.
Hiện nay dù đời sống, xã hội phát triển nhiều phương tiện nghe nhìn hiện đại ra đời, nhưng cây đàn Chapi vẫn là một dấu ấn văn hoá truyền thống đậm nét của đồng bào Raglai ở tỉnh Ninh Thuận. Nét đẹp văn hoá của người Raglai chính là tấm lòng rộng mở, phóng khoáng, cây đàn mang theo uớc mơ nhân văn “ai cũng được nghe tiếng Chapi”, được nghe những cung trầm lúc khoan nhặt, lúc buông lơi ở miền đất Ninh Thuận hanh hao, nhiều nắng gió ấy.