Nghệ thuật vẽ hoa văn bằng sáp ong của người Mông
(ĐCSVN) - Từ nhiều đời nay, người Mông luôn ý thức rất cao trong việc bảo vệ văn hóa truyền thống, trong đó có kỹ thuật vẽ hoa văn bằng sáp ong trên vải lanh. Hoa văn trên vải của người H’Mông là những trang ký sử, những câu chuyện kể về thế giới quan, thiên nhiên vùng sơn cước đầy sống động.
 |
|
Những cô gái H’Mông có bí quyết tạo họa tiết hoa văn trên vải hết sức độc đáo và phong phú |
Dân tộc H’Mông sinh sống ở Việt Nam với khoảng 80 vạn người. Từ xa xưa, họ luôn chọn địa hình vùng cao của miền núi để sinh sống. Bởi vậy, người H’Mông ở bất kỳ đâu cũng luôn sống với tâm thế chấp nhận khó khăn và thử thách của thiên nhiên như một định mệnh. Địa hình sinh sống phản ánh được tính cách, lối sống ứng xử đầy bản lĩnh, phóng khoáng và mạnh mẽ trước thiên nhiên của họ.
Cùng với việc sản xuất nông nghiệp, người H’Mông cũng có các nghề thủ công truyền thống đặc sắc như trạm bạc, đúc đồng, dệt lanh, thêu hoa văn thổ cẩm... Hoa văn trên vải của người H’Mông quả thực là những trang ký sử, những câu chuyện kể về thế giới quan, thiên nhiên vùng sơn cước đầy sống động. Những đồ án hoa văn của họ mang tính nghệ thuật cao, hầu hết các hoa văn trang trí đều mang tính chất độc bản. Do quá trình trao truyền nghề, quá trình sáng tạo hoa văn của mỗi người phụ nữ H’Mông mà hoa văn cứ tiếp nối như một dòng chảy xuyên suốt lịch sử tồn tại của dân tộc miền sơn cước này.
Bà Vàng Thị Sua (93 tuổi) bản Cổng Trời, xã Sa Lông, huyện Mường Chà (Điện Biên) là một người Mông cao tuổi nắm giữ những tinh hoa trong loại hình nghệ thuật độc đáo này. Cầm mảnh vải với những hoa văn độc đáo, bà Sua kể: Bao đời nay, người Mông bản Cổng Trời vẫn trồng lanh, xe sợi, dệt vải để gìn giữ nghề thủ công truyền thống, tạo ra các sản phẩm như: Váy áo, thắt lưng, khăn cuốn đầu, xà cạp... thêu, trang trí bằng cách chắp vải màu, vẽ sáp ong với các hình chữ thập, chữ đinh kết hợp với ô hình quả trám, tam giác, tạo nên sự linh hoạt, khác biệt, không hề lẫn lộn với các kiểu trang trí của các dân tộc khác. Đầu tiên, lanh được cắt về phơi khô, đem giã cho mềm rồi mới nối. Trước khi dệt vải, sợi lanh được đem ngâm với tro bếp. Tro bếp phải là tro trắng, đun từ củi nghiến mà thành. Tro bếp càng trắng bao nhiêu thì khi ngâm vỏ lanh càng trắng bấy nhiêu. Để miếng vải có được màu trắng tinh giúp tràm bám chắc hơn khi nhuộm, vải phải được giặt, phơi cẩn thận, sau đó là cho mặt vải bóng mịn.
Tiếp đó là công đoạn chế sáp ong để vẽ. Sáp ong có màu vàng là sáp non, màu đen là lớp sáp già, lấy hết mật rồi nấu mỗi loại một nồi khác nhau cho đến khi nóng chảy, đem đổ ra bát riêng. Lấy một lượng sáp đen vừa đủ, trộn đều với một lượng sáp vàng tương ứng và đặt lên bếp. Khi bắt đầu vẽ sáp lên váy thì nấu hai loại sáp này trộn với nhau để chảy ra. Khi đun sáp, luôn phải giữ lửa đều ở nhiệt độ 70 - 80 độ, sáp mới không bị khô. Để vẽ sáp ong lên vải phải dùng bút vẽ. Gọi là bút, nhưng kỳ thực đó là một thanh tre nhỏ dài khoảng 7cm, ngòi bút là một lá đồng bé xíu hình tam giác được nẹp vào thanh tre. Ngòi bút càng mỏng hoa văn vẽ càng đẹp và dễ. Khi vẽ, người vẽ luôn phải ngồi bên bếp lửa, chấm bút vào chảo sáp ong đang nóng đặt trên than hồng, đưa tay kẻ những đường thẳng trên vải. Khi kẻ, phải giữ sao cho lượng sáp chảy đều, không loang lổ cho đến hết rồi mới chấm bút vào sáp tiếp nét vẽ. Nếu vẽ sáp ong trên vải, người vẽ dùng một cái lu cở, trên miệng lu cở để một miếng gỗ. Miếng gỗ là một tấm ván bằng phẳng và nhẵn, một đầu để phần đã vẽ xong, một đầu cuộn vải để tiếp tục vẽ. Vẽ đến đâu quấn đến đấy để không bị bẩn. Vẽ xong hoa văn thì bỏ vải vào nồi nước đun sôi, đảo đều tay để lớp sáp bong hết, để lại những nét hoa văn đẹp trên nền vải. Sau khi luộc, vải được nhuộm chàm, phơi nắng.
 |
|
Công cụ để vẽ sáp ong lên vải là thanh tre nhỏ dài khoảng 7cm với ngòi bút là một lá đồng bé xíu hình tam giác được nẹp vào thanh tre |
Quy trình vẽ hoa văn sáp ong trên vải mới nghe tưởng như đơn giản nhưng để làm được một chiếc váy hoàn chỉnh, phụ nữ Mông phải bỏ ra rất nhiều công sức, thời gian. Kỹ thuật vẽ hoa văn sáp ong ở bản Cổng Trời được tiếp nối từ đời này qua đời khác, từ thế hệ này đến thế hệ khác theo đường mẹ truyền con nối. Các cháu ở đây từ 7, 8 tuổi đã được các bà, các mẹ cầm tay chỉ bảo từng đường kim mũi chỉ. Đến khi trưởng thành, các em đã có đôi bàn tay khéo léo và thuần thục cách tạo hình, trang trí hoa văn, điêu luyện trong kỹ thuật chiết nếp, khâu đột, khâu luồn sợi, khâu vắt.
Đặc biệt, người Mông hoa có những bí quyết tạo họa tiết hoa văn trên vải hết sức độc đáo và phong phú. Họ thêu không có mẫu vẽ sẵn mà bằng trí nhớ, thêu ở mặt trái, hoa văn hiện lên ở mặt phải vải với các mô típ hoa văn phong phú hàm chứa những giá trị đẹp đẽ. Kỹ thuật tạo hình hoa văn trên vải cho thấy người Mông hoa phản ánh cá tính, ước vọng của con người trong suốt chiều dài lịch sử phát triển.
Đồng bào dân tộc Mông hoa quan niệm hoa văn trên trang phục, đồ dùng sinh hoạt sẽ giúp họ được giao tiếp với các thần linh mời được các thần linh tới nhà ban phát cho họ điềm lành, xua đi những điều dữ. Mỗi họa tiết hoa văn đều thể hiện những khát vọng cao đẹp của con người. Đó là vốn tri thức dân gian quý giá phản ánh trình độ kinh tế, văn hoá, xã hội, lịch sử, dấu ấn thời đại, bản sắc văn hoá của những người nghệ nhân Mông hoa.
Phụ nữ Mông hoa ở Cổng Trời hiện nay vẫn duy trì kỹ thuật vẽ hoa văn sáp ong truyền thống và được không ít du khách đến tham quan và mua làm quà lưu niệm sản phẩm này. Để bảo tồn, duy trì nghề thủ công truyền thống, bản thường xuyên vận động, tạo điều kiện thuận lợi giúp các gia đình duy trì và phát triển sản phẩm vào lúc nông nhàn. Tri thức dân gian kỹ thuật vẽ hoa văn bằng sáp ong trên vải của người Mông hoa bản Cổng Trời chứa đựng những giá trị lịch sử, văn hóa, nghệ thuật đặc sắc. Dù đứng trước cuộc sống hiện đại thì người dân bản Cổng Trời vẫn cùng nhau bảo vệ và phát huy giá trị di sản mang đậm tính thẩm mỹ, sự tài hoa, tinh tế và khéo léo như câu hát của người phụ nữ Mông./.