Lễ cúng Ché của đồng bào Ê Đê
(ĐCSVN) - Với các dân tộc Tây Nguyên, ché rượu cần là một loại tài sản quý. Ché cổ, ché quý đồng thời là ché thiêng. Cũng có thể ché được cho là có siêu nhiên nào đó ẩn tàng nên hóa thiêng.
Về tham gia các hoạt động chào mừng Ngày Văn hóa các dân tộc Việt Nam (19/4) năm 2023 tại Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam (Đồng Mô, Sơn Tây, Hà Nội), Đoàn nghệ nhân dân tộc Ê Đê tỉnh Đắk Lắk đã tái hiện trích đoạn Lễ cúng ché, góp phần giới thiệu tới cộng đồng các dân tộc và du khách tham quan nét văn hóa truyền thống độc đáo của dân tộc mình. Lễ cúng ché nhằm tôn vinh bản sắc văn hóa dân tộc Ê Đê nói riêng và cộng đồng các dân tộc nói chung trong chuỗi các hoạt động chào mừng Ngày Văn hóa các dân tộc Việt Nam (19/4) tại Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam.
Ché rượu không thể thiếu trong mọi nghi lễ, từ mừng lúa mới, cầu sức khỏe, cầu mùa, đón một sinh linh gia nhập cộng đồng cho đến khi kết thúc một kiếp người. Ché còn là một trong những đồ vật đầu tiên dâng lên cúng Yang. Nếu như cồng chiêng được coi như là vật linh thiêng nhất, có giá trị nhất của mỗi gia đình và cộng đồng, thì ché thể hiện sự sung túc, sức mạnh của dòng tộc…
Trước khi tiến hành các lễ nghi cúng ché, gia chủ phải nhờ thanh niên trai tráng trong làng vào rừng lấy cây xoan về làm cột rượu, lấy dây rừng về để cột ché, tránh làm ché bị xô đổ, rơi vỡ.
 |
| Lễ cúng ché mang ý nghĩa gia chủ muốn thông báo cho họ hàng, bà con trong buôn làng được biết và đến chia vui cùng gia đình đã mua được một chiếc ché quý. |
Theo quan niệm của người Ê Đê (Đắk Lắk), trong mỗi chiếc ché đều có một linh hồn. Ché không đơn thuần chỉ là hiện vật mà còn mang tính linh thiêng. Đây còn là vật dụng thể hiện sức mạnh của dòng tộc, tham gia vào dịp lễ giúp gắn kết cộng đồng, dòng họ. Do đó, người Ê Đê luôn làm lễ cúng báo với thần linh mỗi khi mua ché về hoặc khi có sự thay đổi liên quan đến ché.
Lễ cúng mang ý nghĩa gia chủ muốn thông báo cho họ hàng, bà con trong buôn làng được biết và đến chia vui cùng gia đình đã mua được một chiếc ché quý, với mong muốn nhập gia cho ché, để từ đây ché chính thức được coi như một thành viên, được quan tâm, đối xử như con người và chung sống lâu dài, mạnh khỏe, vui vẻ, đầm ấm, hòa thuận với gia đình. Khi không còn sử dụng mà bán hay cho ché đi, họ làm lễ cúng chia tay, tiễn biệt, khi không may làm bể ché thì phải cúng tạ lỗi với thần linh và chủ ché.
Lễ vật chuẩn bị cho Lễ cúng ché gồm: 1 con heo, 1 con gà trống, 3 ché rượu lớn, 20 vòng đồng, 3 chuỗi hạt, 3 chén đồng, 3 tô đồng, 1 mâm đồng, 1 cây xoan, 1 bó mía tươi, 1 cây chuối tươi… Thành phần tham gia: chủ lễ là già làng uy tín; gia đình người cúng ché, bà con, họ hàng; đội nghệ nhân đánh chiêng.
 |
| Thầy cúng thực hiện nghi lễ cúng ché. |
Để bắt đầu lễ cúng, đội nghệ nhân hòa tấu chiêng K’nah “Drông tuê’’ (đón khách) và chiêng “Pah kngan Drông yang” (đổ nước vào ché mời khách), đây là những bài chiêng báo cho các vị thần và linh hồn ông bà - những người đã khuất về chứng giám, phù hộ cho gia đình, đồng thời, thông báo và mời gọi họ hàng của hai gia đình cùng về dự, chứng kiến, chung vui cùng buổi lễ cúng ché của gia đình.
Lúc này thấy cúng ngồi trước ché thứ nhất, tại đây đặt một con gà còn sống, mâm cúng đã bày sẵn, chủ nhà là vợ chồng ngồi đối diện thấy cúng, còn lại anh em dòng họ ngồi bên bếp lửa, nữ một bên, nam một bên. Thầy cúng thực hiện bài cúng lần thứ nhất, thầy cúng cầm con gà lên miệng ché rồi khấn mời gọi tổ tiên, ông bà đến dự nghi lễ cúng ché. Cúng xong, thấy cúng cầm cần hút một ít rót vào chén, mời chủ nhà cầm cần, vợ trước, chồng sau, rồi đến lần lượt anh em trong nhà, tiếp đến là dòng họ, khách gần xa, trình tự nữ trước, nam sau.
Khi mọi người đã cầm cần uống xong, thầy cúng thực hiện nghi lễ cúng lần thứ hai là nhập hồn vào ché. Thầy cúng vào vị trí ở ché thứ hai, ngồi ngăn nắp, chắp hai tay nhìn thẳng vào ché, tiếng chiêng, tiếng trống nổi lên. Cúng xong, thầy cúng cầm cần ché thứ hai, hút rót vào chén, bốc miếng thịt và trao vòng cho hai vợ chồng để chúc mừng, rồi trao cầm cần rượu, lần này cầm cần hút xong rồi bốc miếng thịt ăn, cứ thế lần lượt nữ trước nam sau.
Trong lúc mọi người đang cầm cần và ăn thịt, thầy cúng lấy chén rượu pha tiết đi một vòng đến chỗ ché cúng, bôi xung quanh miệng ché, thân ché, lần lượt, lấy tay xoa ché biểu trưng cho đối thoại, vui mừng, trao vòng, trao hạt cườm…
Nghi thức thứ 3 sẽ cúng cho ché để mời thần ché cùng dự tiệc với gia chủ. Thầy cúng vừa khấn vừa đeo vòng đồng, chuỗi hạt vào tai và cổ ché với ngụ ý kể từ đây ché sẽ được đối xử như con người. Sau lễ cúng, thầy cúng sẽ đeo chiếc vòng đồng vào cổ tay người được làm lễ, biểu thị cho lời hứa hẹn, lời cam kết của họ trước thần linh và cộng đồng trước sự chứng kiến của tập thể.
Nghi thức kết thúc, đại diện gia đình cảm ơn họ hàng, bà con buôn xa, buôn gần đã tới tham dự và mời mọi người ở lại dùng cơm, uống rượu mừng cho gia chủ đã sắm được ché quý.